Werom at de Bilkerts gyn Frys prate.
Aldert Cuperus
"Die't syn aigen taal fersmyt,
raakt syn diepste wezen kwyt."
't Is hest niet te begripen dat d'r op
't Bildt aigenlik gyn Frys praten wort. Soa'n klain
gebied dat an drie kanten begrīnsd wort deur Frys
pratende mīnsen. Friezen die't ok wete wille dat se
Frys binne en hur taal (alheel terrecht) hoog houwe. Om
d'r achter te kommen werom 't Frys op 't Bildt gyn
ingang fonnen het motte wij 'n foege 500 jaar werom
gaan. Doe het Albrecht van Saksen met syn baide seunen
Hendrik en Georg in 1498 't Bildt an de Friezen
ontnaderd. 't Bediken fan 't Bildt hewwe sij doe an ānderen,
an Hollānders, śtbesteed. De Frise wetten laaien sij
in hur aigen foordeel śt. Sij maakten 'n eand an de
Frise Frijhyd. 'n Paar jaar leden (1998) meende 't
bestuur fan Fryslān dat fait "fiere" te
motten. D'r waar evenwel 'n soad ferset teugen dat
"feest" wat tot śtting kwam doe't 'n
bommelding 'n " fiering" in 'e groate kerk fan
Luwt in 'e bulten joeg. Ok waar d'r 'n koster die't op
'e grīns fan ' t Bildt soafeul kriig had dat hij de
swarte rouflāg fan de Beetgumer toren waaie liet. Soks
tot ongenoegen fan bestuurders die't de toenmalige
kommisaris fan de koaningin Hermans "dankber"
waren foor syn (dom) idee.
't Begrip "āldfaars erf wij weitsje oer dij"
worde: " āldfaars erf wij wādzje oer dij".
D'r waren doe ok bij de roes Bilkerts die't fan dut
"feest" niks begrepen. Hoewel at 't bediken
deur Hollānders annommen en śtfoerd worde en derdeur
't Bildts ontstaan is, foele de meeste Bilkerts hur
naast Bilkert ok Fries. Se prate āns, Bildts. En binne
der wiis op .
Hoe't begonnen is
Thomas Beuckelaer en de drie broers Wijngaarden hadden
op 22 febrewary 1505 de overeenkomst met de reginten fan
hertog Georg van Saksen tekend om 't Bildt te bediken en
in kultuur te bringen. Deur alle toestanden die't d'r
doe in Frysland speulden worde 't groate werk niet deur
Friezen, maar deur Hollanders annomen en śtfoerd. Deuze
mānly waren alle fier ōfkomstig śt Sśd-Holland. Der
hadden se groate besittings en der oefenden se
belangrike bestuursfunksys śt. Ut deuze kontraaien
nammen se hur aigen fertroude mīnsen met om 't Bildt te
bediken en in kultuur te bringen.
Kwammen de polderjongens nou alleen śt
Sśd-Holland, śt de Alblasserwaard, de
Swijndrechtsewaard en śt 't Lānd fan Heusden en Altena?
Ni, dat sou ok niet kinnen hewwe. D'r souwen 800 mānly
an de bou fan de Bildtdyk werke en d'r worde over
prakkeseerd om dat leger erbaaiers śt te braiden ant
1500 mānly. Sien de tiid die't men kreeg, om binnen een
jaar, de Ouwe-Bildtdyk an te lźgen 'n begryplike
gedachte.
At al deuze mānly śt de Alblasserwaard, de
Swijndrechtsewaard, en śt 't Lānd fan Heusden en
Altena rekruteerd weze souwen, sou der de befolking soa
ferminderd weze, dat weunen en werken der niet meer
mooglik weest waar. Nag ōfsien fan 'e fraag at der
metnander we 800 mīnsen weunden.
De annimmers en foorwerkers binne der
fast en seker wel wegkommen. De erbaaiers kwammen śt 'n
feul groater gebied. De groatste groep erbaaiers is śt
Holland, Seeland, Brabant en "diferse andere naciėn"
wegkommen. Onder die "diferse andere naciėn"
waren sonder twifel ok mānly śt West-Frysland en fan
't ailand Wieringen. Ok sil dut, foor die tiid geweldig
groate werk, Friezen śt de omgeving fan 't Bildt
antrokken hewwe.
Hoe't de ferhouding tussen de tallen
Friezen en Hollanders laai is niet met sekerhyd te sźgen.
Ferskaidne ondersoekers hewwe hur met deuze kwessy
doende houwen. Heel lang het men docht dat 't alleen
Hollanders weest binne die't de (Ouwe) Bildtdyk anlaid
hewwe. Krekt soa't d'r docht is dat de eerste boeren op
't Bildt sonder śtsondering śt Holland kommen binne.
D'r motte soawel bij de dykbouwers as bij de eerste
pachters ok Friezen weest hewwe. Al foor de bediking fan
't Bildt werkten d'r Friezen op 't bśttendyks lānd.
Ans hadden se in 1506 niet ōfkocht worren.
De ondersoeken
Soa'n groat werk as de bou fan de Bildtdyk het sonder
twifel ok an ferskaidne Friezen werk geven. Die kregen
't lykswel niet foornander om de Hollanders hur taal, 't
Frys, prate te laten. Der binne nag al wat ondersoeken
na deen hoe't dat kinnen het.
Johan Winkler skriift in syn
"Algemeen Nederduits en Fries Dialecticon" śt
1874, dat de nije en bra fruchtbere grōnd deur Hollānse
boeren 't eerst beweund en ontgonnen worde. De ōfstammelings
fan deuze Hollanders binne der ant fandaag de dāg toe
bleven. Deuze eerste beweuners fan 't Bildt nammen
fanself hur "boers-Hollānse" spraak met en
hur ōfstammelings hewwe die tongfal ant nou toe bewaard
en brśkke die ondernander. Hierdeur onderskaide se hur
skerp fan de "echte Friezen".
Winkler noemt 't Bildts: "'n
Volksplanting van Hollanders in Friesland". Hij
skriift over de "edelloi" en de ontginning
deur Hollānse boeren, die't folgens him fral ōfkomstig
binne śt de Hollānse Rijnstreek. Ut de kontraaien fan
Leiden. Winkler beskoude 't Bildts dus as de taal fan de
Hollānse bedikers die't deur Frise infloed ferformd is.
W. de Vries skriift in deel 44 fan 't
tiidskrift "Nederlandse taal en letterkunde",
dat 't waarskynlik is dat d'r taalovereenkomsten binne
tussen 't Bildts en 't Sśd-Hollāns, omdat Hollānse
Bilkerts in meerderhyd ōfkomstig binne śt de buurt fan
Puttershoek en Oud-Beyerland. De Vries siet 'n dśdlik
onderskaid tussen 't Bildts, 't Stadsfrys en 't Amelāns.
't Midslāns op Terskelling wort niet noemd.
Perfesser doktor G. G. Kloeke het in syn
werk "De Hollandse expansie in de 16e en 17e eeuw
en haar afspiegeling in de tegenwoordige Nederlandse
dialekten" śt 1927 syn licht ok skine laten over
de ōfkomst fan de Bilkerts en hur taal. Hij het nagal
wat werk maakt fan de pachterslisten en rekens fan 1527
en 1528. Ut de namen die't op deuze listen foorkomme,
blykt folgens perfesser Kloeke dat 40% fan alle lāndbrśkkers
op 't Bildt, neffens die rekens Frise namen hadden. 'n
Farndel waar Hollāns en 35% kon soawel Frys as Hollāns
weze.
Hij meent dat bestudering fan deuze
rekens tot de gefolgtrekking laide mot dat, in 't begin
fan de 16e eeuw, de Friezen waarskynlik feer in de
meerderhyd weest binne. De dikke boeren, de aristokraten,
waren hest allegaar fan Hollānse komōf. Folgens Kloeke
is de Bildtse taal sterk ferhollānsd. 't Bildts sou dus
oorspronklik Frys weest hewwe. Hij foert derfoor gyn
bewizen an. Alleen grōndt-y die stelling op 't fait dat
in 't eerste farndels part fan de 16e eeuw, de Friezen (temīnsen
de namen) prosintueel feer in de meerderhyd waren.
Perfesser Kloeke noemt 't Bildts: Hollāns
in Frise mōnd. Hij skriift, dat aristokraten of
aristokratys doende Friezen perbere om Hollāns te
praten...! Maar wat bewize namen nou helendal over de ōfkomst
fan de dragers fan die namen? Dat froeg de debating klup
fan St.-Anne hur op 20 septimber 1927 ok ōf, doe't se
de ferhandeling fan prefesser Kloeke bepraatten. De
debatingklup kinde niet soafeul bewiiskracht toe an dut
name-ondersoek fan perfesser Kloeke. Ferskaidne sprekers
saaien op die aven, dat d'r soafeul namen binne, der't
moeilik fan said worre kin, dat 't spesifyk Frise of
oorspronklik Hollānse namen binne. De debatingklup kwam
dan ok tot de konklśzzy dat 't Bildts fan Hollānse en
niet fan Frise oorsprong is !
Hotse S. Buwalda is 't met de noemde
konklśzzys niet eens. 't Gaat him te feer om sonder
meer te sźgen dat 't Bildts Hollāns in Frise mōnd is,
of dat 't Frys in Hollānse mōnd weze sou. Hotse
Buwalda meent, dat 't foor de hānd lait, dat de twee
befolkingsgroepen fan kolonisten, Friezen en Hollanders
deur de noadsaak om nander te ferstaan tot 'n
gemeenskaplike omgangstaal kommen binne: 't Bildts, 'n
mingtaal fan 'n in oorsprong mingde befolking.
'n Mingtaal dus, gyn dialekt fan 't Frys of 'n Frys
dialekt. Maar ok gyn dialekt fan 't Hollāns of 'n Hollāns
dialekt. En wel omdat elk fan baide talen soa'n
belangrike bijdrage leverd het an de opbou fan de aigen
Bildtse taal.
Hartman Sannes is 't eens met De Vries,
want, soa sait Sannes: De sterke Hollānse inslag formde
de bovenlaag fan de befolking. De annimmers, de boeren,
drukten hur stimpel ok op 'e taal fan de ānderen, de
Friezen. Soa segefierde 't Hollāns en ferkrong 't 't
Frys. Om 't Bildts Hollāns in Frise mōnd te noemen
gaat Sannes wat al te feer. 't Bildts is folgens Sannes
'n mingsel fan ferskillende Hollānse dialekten, met
foor 'n part ok 'n sekere Frise inslag. 't Frys het op
't Bildt nooit gyn ingang fine kinnen. 'n Fries nimt op
't Bildt makliker 't Bildts over, dan dat 'n Bilkert op
't Oudlānd 't Frys overnimt. Sannes syn eandkonklśzzy
is, dat 't Bildts de taal fan Hollanders is, ferformd
deur 'n sterke Frise infloed.
Maar wort d'r bij al deuze overwegings
ok nag wat fergeten? Wij wete dat de aristokraten en de
bestuurders Hollāns praatten en de dikke boeren, die't
śt Holland kwammen, deden dat ok. Ok 'n part fan de
erbaaiers sil een of ānder Hollāns dialekt praat hewwe.
Dos waren d'r 'n heel soad Friezen bij die eerste
kolonisten. Die sille dos hur aigen taal, 't Frys, praat
hewwe? In dat licht besien is 't dos op syn sachtst said
freemd, dat 't Frys 't ōflźge motten het teugen 't
Hollāns; 't Bildts?
't Sil wel soa weze soa't Hotse Buwalda
't sait: se mosten nander ferstaan. De Friezen sille hur
doe ferbroken hewwe. Ok doe al. Want nou nag gaat de
gemiddelde Fries drekt over op 't Hollāns at d'r ok
maar 'n klain fermoeden bestaat dat de ānder gyn Frys
ferstaan wil of kin. Hadden de Friezen doe in 't begin
fan de 16e eeuw, hier op 't Bildt, 'n klain bitsy de
sluug śt had, dan hadden se dos dat handsyfol mīnsen,
niet eens 1500, binnen twee generasys Frys prate late
kinnen? De Friezen gaan sleau met hur taal om. Op 'n
paar gūnstige śtsonderings na binne 'n heel soad
Friezen hur d'r niet fan bewust dat se de oudste en
mooiste taal fan Nederland prate.
Dieselde sleauwighyd gaat trouwens ok op
foor 'n soad Bilkerts. Wat sou dat dos weze? Binne
Bilkerts en Friezen benaud om foor dom of boers ansien
te worren? Of twifele se an de intelligīnsy fan de ānspratenden?
Benaud dat die hur niet ferstaan wille of sille?
Dan binne d'r nag 'n paar aspekten die't
niet fergeten worre māge en die't in de ondersoeken
niet noemd worre. 't Eerste argumint is dat de Saksise
overheersers ( om maar niet te praten fan onderdrukkers)
't naar op 't Frys as bestuurstaal laaien en dat d'r op
bestuurlik terrain, na de onderwerping fan de Friezen in
1498, alleen nag Nederdśts as bestuurstaal brśkt
worde. 't Tweede is dat 't Bildt in 't begin nagal
isoleerd waar fan de rest fan Frysland. De Bilkerts
binne in 't begin deur de Oudlanders beskoud as freemde
kolonisten der't se niet tefeul met te maken hewwe
wouwen. Kolonisten die't op hurself anwezen waren en hur
aigen gemeenskap inrichtten bśtten de Oudlanders om,
sorgden in meer as alleen de taal foor 'n aigen
ontwikkeling.
Dan is d'r nag 't fait dat in 't begin
fan de 16e eeuw de reformasy deurbrak. Luther sloeg in
1517 syn 95 stellings an de deur fan de slotkapel te
Wittenberg. Ant dan toe waar in de kerken 't Latyn de
taal fan de prysters weest. Maar doe worde in de
hagepreken 't Nederdśts as kerktaal brśkt. In 1522
worde 't evangely fan Mattheüs onder de mīnsen brocht.
Een jaar later folgde 't hele Bibelboek. In 1560 worde
de Heidelberger kattegismus as leerboek foor de kerken,
die't doe allegaar Griffermeerd hytten, infoerd. Alles
waar in 't Nederdśts skreven. Leraren (doomnys) leerden
de mīnsen, die't foor 't generaal niet leze of skrīve
konnen de kattegismus śt 't hoofd op te sźgen. 'n
Beste oefening in 't leren fan 't Nederdśts. En 'n
gewoante die't 400 jaar in gebrśk blive sou..!
Ok de wetten en rechten in Frysland
worden fan 't Frys śt in 't Nederdśts fertaald, omdat
de heren 't Frys "niet konnende (willende)
lezen...!" De ontfriezing sette de hele 16e eeuw
deur. 't Frys worde de taal foor de gewoane mīnsen, 'n
boeretaal..! De bovenlaag fon 't deftiger om Hollāns te
praten, al mosten de spellingsregels derfoor doe nag
ontwurpen worre. De Statenbibel fan 1625-26 en 1657 het
'n belangrike bijdrage leverd an de spelling fan de
Nederlāndse taal. In ses fan de elf Frise stāden
ontston 't Stadsfrys, Hollāns in Frise mōnd. Ylst,
Sloaten en Workum bleven Frystalig. Staveren en
Hindelopen houden hur aigen fan 't Frys ōflaide taal.
De Friezen lieten hur, hier op 't Bildt,
wat hur taal angaat, deur de Hollānstalige bestuurders
en koalonisten in de ruften lźge. D'r bleef de Friezen
lykswel op bestuurlik terrain gyn keus over. Deur de
bestuurders worde tena gyn Frys meer praat. Maar ok in
't daagliks leven waren de Friezen sleau. Dat sleauwe
fan de Friezen en foor 'n part 't isoleerde leven fan de
eerste Bilkerts en de taal fan de bestuurders en de
reformasy, hewwe d'r met foor sorgd dat d'r op 't Bildt
nou al hest 500 jaar Bildts praat wort. Dat is 'n śnike
saak, want d'r is gyn foorbeeld te finen dat dut ergens
āns ok gebeurd is. De toren fan Babel is niet ōfkommen
omdat de mīnsen nander niet meer ferstaan konnen. God
ferbaalde hur werk. Maar Hollānders en Friezen leerden
nander in 't Bildts te ferstaan en skrepten metnander om
de Bildtdyk klaar te krijen.
Friezen en Bilkerts motte nou na hest
500 jaar nag altyd metnander striid levere teugen
(meestal goedbetaalde) douhśddige Hollānstalige
bestuurders en amtners. Maar ok teugen aigen mīnsen
die't met allegaar fooroordelen as argumint, waigere de
waarde fan 't brśkken fan de aigen taal in te sien. Mīnsen
die't met "woorden" hoog opgeve fan de
overtuging, die't se sźge te hewwen, dat de aigenhyd
fan taal en kultuur foor hur fan groate waarde is. Maar
die't in hur houwen en dragen d'r blyk fan geve dat die
betrokkenhyd minder foorstelt dan de nul foor 't sifer.
Aldert Cuperus.
Foor 't groatste part overnommen śt:
"Raizen deur de Bildtse geskidenis", skreven
deur Aldert Cuperus en śtgeven deur de Stichting Ōns
Bildt op 10 july 1998.
Foto's by dit stik:
1. fan de skriuwer, ūnderskrift: Aldert Cuperus
2. Loftfoto bougrūn : byskrift: Luchtfoto fan de
Ouwe-Bildtdyk fan de Westhoek naar't oasten toe.
3. Foto pleats: Foorbeeld fan in Bildtse
Winkelhaakplaats (Ouwe-Dyk 487)
Foto's 2&3 Aldert Cuperus
Email: redaksje@fryskebeweging.nl
|