Navigaasje
Meer Biltsk Online   Swingel 3,  2000
  Ynhald
 
 

Werom at de Bilkerts gyn Frys prate.

Aldert Cuperus

"Die't syn aigen taal fersmyt, raakt syn diepste wezen kwyt."

't Is hest niet te begripen dat d'r op 't Bildt aigenlik gyn Frys praten wort. Soa'n klain gebied dat an drie kanten begrīnsd wort deur Frys pratende mīnsen. Friezen die't ok wete wille dat se Frys binne en hur taal (alheel terrecht) hoog houwe. Om d'r achter te kommen werom 't Frys op 't Bildt gyn ingang fonnen het motte wij 'n foege 500 jaar werom gaan. Doe het Albrecht van Saksen met syn baide seunen Hendrik en Georg in 1498 't Bildt an de Friezen ontnaderd. 't Bediken fan 't Bildt hewwe sij doe an ānderen, an Hollānders, śtbesteed. De Frise wetten laaien sij in hur aigen foordeel śt. Sij maakten 'n eand an de Frise Frijhyd. 'n Paar jaar leden (1998) meende 't bestuur fan Fryslān dat fait "fiere" te motten. D'r waar evenwel 'n soad ferset teugen dat "feest" wat tot śtting kwam doe't 'n bommelding 'n " fiering" in 'e groate kerk fan Luwt in 'e bulten joeg. Ok waar d'r 'n koster die't op 'e grīns fan ' t Bildt soafeul kriig had dat hij de swarte rouflāg fan de Beetgumer toren waaie liet. Soks tot ongenoegen fan bestuurders die't de toenmalige kommisaris fan de koaningin Hermans "dankber" waren foor syn (dom) idee. 
't Begrip "āldfaars erf wij weitsje oer dij" worde: " āldfaars erf wij wādzje oer dij". D'r waren doe ok bij de roes Bilkerts die't fan dut "feest" niks begrepen. Hoewel at 't bediken deur Hollānders annommen en śtfoerd worde en derdeur 't Bildts ontstaan is, foele de meeste Bilkerts hur naast Bilkert ok Fries. Se prate āns, Bildts. En binne der wiis op .

Hoe't begonnen is
Thomas Beuckelaer en de drie broers Wijngaarden hadden op 22 febrewary 1505 de overeenkomst met de reginten fan hertog Georg van Saksen tekend om 't Bildt te bediken en in kultuur te bringen. Deur alle toestanden die't d'r doe in Frysland speulden worde 't groate werk niet deur Friezen, maar deur Hollanders annomen en śtfoerd. Deuze mānly waren alle fier ōfkomstig śt Sśd-Holland. Der hadden se groate besittings en der oefenden se belangrike bestuursfunksys śt. Ut deuze kontraaien nammen se hur aigen fertroude mīnsen met om 't Bildt te bediken en in kultuur te bringen.

Kwammen de polderjongens nou alleen śt Sśd-Holland, śt de Alblasserwaard, de Swijndrechtsewaard en śt 't Lānd fan Heusden en Altena? Ni, dat sou ok niet kinnen hewwe. D'r souwen 800 mānly an de bou fan de Bildtdyk werke en d'r worde over prakkeseerd om dat leger erbaaiers śt te braiden ant 1500 mānly. Sien de tiid die't men kreeg, om binnen een jaar, de Ouwe-Bildtdyk an te lźgen 'n begryplike gedachte. 
At al deuze mānly śt de Alblasserwaard, de Swijndrechtsewaard, en śt 't Lānd fan Heusden en Altena rekruteerd weze souwen, sou der de befolking soa ferminderd weze, dat weunen en werken der niet meer mooglik weest waar. Nag ōfsien fan 'e fraag at der metnander we 800 mīnsen weunden.

De annimmers en foorwerkers binne der fast en seker wel wegkommen. De erbaaiers kwammen śt 'n feul groater gebied. De groatste groep erbaaiers is śt Holland, Seeland, Brabant en "diferse andere naciėn" wegkommen. Onder die "diferse andere naciėn" waren sonder twifel ok mānly śt West-Frysland en fan 't ailand Wieringen. Ok sil dut, foor die tiid geweldig groate werk, Friezen śt de omgeving fan 't Bildt antrokken hewwe. 

Hoe't de ferhouding tussen de tallen Friezen en Hollanders laai is niet met sekerhyd te sźgen. Ferskaidne ondersoekers hewwe hur met deuze kwessy doende houwen. Heel lang het men docht dat 't alleen Hollanders weest binne die't de (Ouwe) Bildtdyk anlaid hewwe. Krekt soa't d'r docht is dat de eerste boeren op 't Bildt sonder śtsondering śt Holland kommen binne. D'r motte soawel bij de dykbouwers as bij de eerste pachters ok Friezen weest hewwe. Al foor de bediking fan 't Bildt werkten d'r Friezen op 't bśttendyks lānd. Ans hadden se in 1506 niet ōfkocht worren.

De ondersoeken
Soa'n groat werk as de bou fan de Bildtdyk het sonder twifel ok an ferskaidne Friezen werk geven. Die kregen 't lykswel niet foornander om de Hollanders hur taal, 't Frys, prate te laten. Der binne nag al wat ondersoeken na deen hoe't dat kinnen het.

Johan Winkler skriift in syn "Algemeen Nederduits en Fries Dialecticon" śt 1874, dat de nije en bra fruchtbere grōnd deur Hollānse boeren 't eerst beweund en ontgonnen worde. De ōfstammelings fan deuze Hollanders binne der ant fandaag de dāg toe bleven. Deuze eerste beweuners fan 't Bildt nammen fanself hur "boers-Hollānse" spraak met en hur ōfstammelings hewwe die tongfal ant nou toe bewaard en brśkke die ondernander. Hierdeur onderskaide se hur skerp fan de "echte Friezen". 

Winkler noemt 't Bildts: "'n Volksplanting van Hollanders in Friesland". Hij skriift over de "edelloi" en de ontginning deur Hollānse boeren, die't folgens him fral ōfkomstig binne śt de Hollānse Rijnstreek. Ut de kontraaien fan Leiden. Winkler beskoude 't Bildts dus as de taal fan de Hollānse bedikers die't deur Frise infloed ferformd is.

W. de Vries skriift in deel 44 fan 't tiidskrift "Nederlandse taal en letterkunde", dat 't waarskynlik is dat d'r taalovereenkomsten binne tussen 't Bildts en 't Sśd-Hollāns, omdat Hollānse Bilkerts in meerderhyd ōfkomstig binne śt de buurt fan Puttershoek en Oud-Beyerland. De Vries siet 'n dśdlik onderskaid tussen 't Bildts, 't Stadsfrys en 't Amelāns. 't Midslāns op Terskelling wort niet noemd. 

Perfesser doktor G. G. Kloeke het in syn werk "De Hollandse expansie in de 16e en 17e eeuw en haar afspiegeling in de tegenwoordige Nederlandse dialekten" śt 1927 syn licht ok skine laten over de ōfkomst fan de Bilkerts en hur taal. Hij het nagal wat werk maakt fan de pachterslisten en rekens fan 1527 en 1528. Ut de namen die't op deuze listen foorkomme, blykt folgens perfesser Kloeke dat 40% fan alle lāndbrśkkers op 't Bildt, neffens die rekens Frise namen hadden. 'n Farndel waar Hollāns en 35% kon soawel Frys as Hollāns weze. 

Hij meent dat bestudering fan deuze rekens tot de gefolgtrekking laide mot dat, in 't begin fan de 16e eeuw, de Friezen waarskynlik feer in de meerderhyd weest binne. De dikke boeren, de aristokraten, waren hest allegaar fan Hollānse komōf. Folgens Kloeke is de Bildtse taal sterk ferhollānsd. 't Bildts sou dus oorspronklik Frys weest hewwe. Hij foert derfoor gyn bewizen an. Alleen grōndt-y die stelling op 't fait dat in 't eerste farndels part fan de 16e eeuw, de Friezen (temīnsen de namen) prosintueel feer in de meerderhyd waren. 

Perfesser Kloeke noemt 't Bildts: Hollāns in Frise mōnd. Hij skriift, dat aristokraten of aristokratys doende Friezen perbere om Hollāns te praten...! Maar wat bewize namen nou helendal over de ōfkomst fan de dragers fan die namen? Dat froeg de debating klup fan St.-Anne hur op 20 septimber 1927 ok ōf, doe't se de ferhandeling fan prefesser Kloeke bepraatten. De debatingklup kinde niet soafeul bewiiskracht toe an dut name-ondersoek fan perfesser Kloeke. Ferskaidne sprekers saaien op die aven, dat d'r soafeul namen binne, der't moeilik fan said worre kin, dat 't spesifyk Frise of oorspronklik Hollānse namen binne. De debatingklup kwam dan ok tot de konklśzzy dat 't Bildts fan Hollānse en niet fan Frise oorsprong is !

Hotse S. Buwalda is 't met de noemde konklśzzys niet eens. 't Gaat him te feer om sonder meer te sźgen dat 't Bildts Hollāns in Frise mōnd is, of dat 't Frys in Hollānse mōnd weze sou. Hotse Buwalda meent, dat 't foor de hānd lait, dat de twee befolkingsgroepen fan kolonisten, Friezen en Hollanders deur de noadsaak om nander te ferstaan tot 'n gemeenskaplike omgangstaal kommen binne: 't Bildts, 'n mingtaal fan 'n in oorsprong mingde befolking.
'n Mingtaal dus, gyn dialekt fan 't Frys of 'n Frys dialekt. Maar ok gyn dialekt fan 't Hollāns of 'n Hollāns dialekt. En wel omdat elk fan baide talen soa'n belangrike bijdrage leverd het an de opbou fan de aigen Bildtse taal.

Hartman Sannes is 't eens met De Vries, want, soa sait Sannes: De sterke Hollānse inslag formde de bovenlaag fan de befolking. De annimmers, de boeren, drukten hur stimpel ok op 'e taal fan de ānderen, de Friezen. Soa segefierde 't Hollāns en ferkrong 't 't Frys. Om 't Bildts Hollāns in Frise mōnd te noemen gaat Sannes wat al te feer. 't Bildts is folgens Sannes 'n mingsel fan ferskillende Hollānse dialekten, met foor 'n part ok 'n sekere Frise inslag. 't Frys het op 't Bildt nooit gyn ingang fine kinnen. 'n Fries nimt op 't Bildt makliker 't Bildts over, dan dat 'n Bilkert op 't Oudlānd 't Frys overnimt. Sannes syn eandkonklśzzy is, dat 't Bildts de taal fan Hollanders is, ferformd deur 'n sterke Frise infloed.

Maar wort d'r bij al deuze overwegings ok nag wat fergeten? Wij wete dat de aristokraten en de bestuurders Hollāns praatten en de dikke boeren, die't śt Holland kwammen, deden dat ok. Ok 'n part fan de erbaaiers sil een of ānder Hollāns dialekt praat hewwe. Dos waren d'r 'n heel soad Friezen bij die eerste kolonisten. Die sille dos hur aigen taal, 't Frys, praat hewwe? In dat licht besien is 't dos op syn sachtst said freemd, dat 't Frys 't ōflźge motten het teugen 't Hollāns; 't Bildts?

't Sil wel soa weze soa't Hotse Buwalda 't sait: se mosten nander ferstaan. De Friezen sille hur doe ferbroken hewwe. Ok doe al. Want nou nag gaat de gemiddelde Fries drekt over op 't Hollāns at d'r ok maar 'n klain fermoeden bestaat dat de ānder gyn Frys ferstaan wil of kin. Hadden de Friezen doe in 't begin fan de 16e eeuw, hier op 't Bildt, 'n klain bitsy de sluug śt had, dan hadden se dos dat handsyfol mīnsen, niet eens 1500, binnen twee generasys Frys prate late kinnen? De Friezen gaan sleau met hur taal om. Op 'n paar gūnstige śtsonderings na binne 'n heel soad Friezen hur d'r niet fan bewust dat se de oudste en mooiste taal fan Nederland prate.

Dieselde sleauwighyd gaat trouwens ok op foor 'n soad Bilkerts. Wat sou dat dos weze? Binne Bilkerts en Friezen benaud om foor dom of boers ansien te worren? Of twifele se an de intelligīnsy fan de ānspratenden? Benaud dat die hur niet ferstaan wille of sille?

Dan binne d'r nag 'n paar aspekten die't niet fergeten worre māge en die't in de ondersoeken niet noemd worre. 't Eerste argumint is dat de Saksise overheersers ( om maar niet te praten fan onderdrukkers) 't naar op 't Frys as bestuurstaal laaien en dat d'r op bestuurlik terrain, na de onderwerping fan de Friezen in 1498, alleen nag Nederdśts as bestuurstaal brśkt worde. 't Tweede is dat 't Bildt in 't begin nagal isoleerd waar fan de rest fan Frysland. De Bilkerts binne in 't begin deur de Oudlanders beskoud as freemde kolonisten der't se niet tefeul met te maken hewwe wouwen. Kolonisten die't op hurself anwezen waren en hur aigen gemeenskap inrichtten bśtten de Oudlanders om, sorgden in meer as alleen de taal foor 'n aigen ontwikkeling.

Dan is d'r nag 't fait dat in 't begin fan de 16e eeuw de reformasy deurbrak. Luther sloeg in 1517 syn 95 stellings an de deur fan de slotkapel te Wittenberg. Ant dan toe waar in de kerken 't Latyn de taal fan de prysters weest. Maar doe worde in de hagepreken 't Nederdśts as kerktaal brśkt. In 1522 worde 't evangely fan Mattheüs onder de mīnsen brocht. Een jaar later folgde 't hele Bibelboek. In 1560 worde de Heidelberger kattegismus as leerboek foor de kerken, die't doe allegaar Griffermeerd hytten, infoerd. Alles waar in 't Nederdśts skreven. Leraren (doomnys) leerden de mīnsen, die't foor 't generaal niet leze of skrīve konnen de kattegismus śt 't hoofd op te sźgen. 'n Beste oefening in 't leren fan 't Nederdśts. En 'n gewoante die't 400 jaar in gebrśk blive sou..!

Ok de wetten en rechten in Frysland worden fan 't Frys śt in 't Nederdśts fertaald, omdat de heren 't Frys "niet konnende (willende) lezen...!" De ontfriezing sette de hele 16e eeuw deur. 't Frys worde de taal foor de gewoane mīnsen, 'n boeretaal..! De bovenlaag fon 't deftiger om Hollāns te praten, al mosten de spellingsregels derfoor doe nag ontwurpen worre. De Statenbibel fan 1625-26 en 1657 het 'n belangrike bijdrage leverd an de spelling fan de Nederlāndse taal. In ses fan de elf Frise stāden ontston 't Stadsfrys, Hollāns in Frise mōnd. Ylst, Sloaten en Workum bleven Frystalig. Staveren en Hindelopen houden hur aigen fan 't Frys ōflaide taal.

De Friezen lieten hur, hier op 't Bildt, wat hur taal angaat, deur de Hollānstalige bestuurders en koalonisten in de ruften lźge. D'r bleef de Friezen lykswel op bestuurlik terrain gyn keus over. Deur de bestuurders worde tena gyn Frys meer praat. Maar ok in 't daagliks leven waren de Friezen sleau. Dat sleauwe fan de Friezen en foor 'n part 't isoleerde leven fan de eerste Bilkerts en de taal fan de bestuurders en de reformasy, hewwe d'r met foor sorgd dat d'r op 't Bildt nou al hest 500 jaar Bildts praat wort. Dat is 'n śnike saak, want d'r is gyn foorbeeld te finen dat dut ergens āns ok gebeurd is. De toren fan Babel is niet ōfkommen omdat de mīnsen nander niet meer ferstaan konnen. God ferbaalde hur werk. Maar Hollānders en Friezen leerden nander in 't Bildts te ferstaan en skrepten metnander om de Bildtdyk klaar te krijen.

Friezen en Bilkerts motte nou na hest 500 jaar nag altyd metnander striid levere teugen (meestal goedbetaalde) douhśddige Hollānstalige bestuurders en amtners. Maar ok teugen aigen mīnsen die't met allegaar fooroordelen as argumint, waigere de waarde fan 't brśkken fan de aigen taal in te sien. Mīnsen die't met "woorden" hoog opgeve fan de overtuging, die't se sźge te hewwen, dat de aigenhyd fan taal en kultuur foor hur fan groate waarde is. Maar die't in hur houwen en dragen d'r blyk fan geve dat die betrokkenhyd minder foorstelt dan de nul foor 't sifer. 

Aldert Cuperus. 

Foor 't groatste part overnommen śt: "Raizen deur de Bildtse geskidenis", skreven deur Aldert Cuperus en śtgeven deur de Stichting Ōns Bildt op 10 july 1998.
Foto's by dit stik: 
1. fan de skriuwer, ūnderskrift: Aldert Cuperus
2. Loftfoto bougrūn : byskrift: Luchtfoto fan de Ouwe-Bildtdyk fan de Westhoek naar't oasten toe.
3. Foto pleats: Foorbeeld fan in Bildtse Winkelhaakplaats (Ouwe-Dyk 487)
Foto's 2&3 Aldert Cuperus

 Email: redaksje@fryskebeweging.nl